Cứ 1 trong 10 loại thuốc đang lưu hành tại các nước đang phát triển là thuốc giả, gây thiệt mạng hàng chục ngàn người cũng như khiến tình trạng lờn kháng sinh gia tăng. Nạn thuốc giả đang gia tăng trên toàn cầu. Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) cho biết thị trường thuốc giả trên toàn thế giới trị giá đến 200 tỷ USD và đây là mảng lợi nhuận nhất của thị trường hàng nhái, hàng giả trên toàn cầu.
Giấc mơ sau cơn "thập tử nhất sinh"
Adebayo Alonge, CEO và người sáng lập startup RxAll ở Nigeria, trải qua suyễn nặng năm 15 tuổi. Cha anh mua thuốc salbutamol từ tiệm thuốc gần nhà. Viên thuốc đó gần như cướp mất mạng sống anh. "Tôi đã hôn mê trong vòng 21 ngày sau khi uống thuốc. Trải nghiệm để đời đó khiến tôi nghĩ đến giải pháp cho vấn nạn thuốc giả trên thế giới". Máy quét cầm tay RxAll kết hợp quang phổ học và trí tuệ nhân tạo có thể phát hiện thuốc giả.
Hành trình của Alonge bắt đầu bằng chuyện theo học ngành dược tại Đại học Ibadan ở Nigeria với dự án năm cuối là máy quang phổ cầm tay sử dụng tại gia đình để nhận diện các loại thuốc. Anh vào làm ngành dược phẩm trước khi theo học ngành kinh doanh ở Đại học Yale, Hoa Kỳ. "Tại Yale, tôi quyết định biến luận án của mình thành dự án kinh doanh thật sự" – Alonge nói.
Tháng 5/2016, Alonge cùng chuyên gia chiến lược dược phẩm Hoa Kỳ Amy Kao và nhà hóa học Trung Quốc Wei Liu thành lập công ty khởi nghiệp RxAll với sự hỗ trợ của Học viện Doanh nghiệp Yale. Năm 2018, nhóm tham gia chương trình Merck Accelerator tại Nairobi ở Kenya – nơi họ mở văn phòng châu Phi thứ hai. Cùng năm đó, họ cũng nhận được tài trợ thông qua chương trình hỗ trợ doanh nghiệp Katapult Accelerator của Na Uy.
Thiết bị tiện lợi
Máy quang phổ cầm tay RxScanner hoạt động trên nền tảng trí tuệ nhân tạo (AI) chính thức xuất hiện trên thị trường vào tháng 10/2017. Tính đến nay, doanh số đã vượt quá 2 triệu USD. Alonge cho biết sự xuất hiện của chiếc máy này tạo ra thay đổi cho xã hội. Nhờ máy này mà đã loại bỏ hơn 100.000 liều thuốc không đạt tiêu chuẩn ở châu Phi và khu vực Đông Nam Á, qua đó giúp bảo vệ cuộc sống của hơn 10.000 người ở hai khu vực này.
Thuốc giả có thể gây hại khi bị biến chất, có các hoạt chất trị bệnh nhưng không đúng liều lượng để có thể chữa bệnh, hoặc không có chứa chất chữa bệnh hoặc có những thứ không có tác dụng. "Có đến 50% thuốc ở một số thị trường không đạt tiêu chuẩn và người bệnh không có cách nào biết được chất lượng của thuốc trước khi sử dụng" – Alonge nói.
Nền tảng của RxAll cho phép người dùng kiểm tra các loại thuốc ở bất cứ nơi đâu mà không cần phải đập nhuyễn viên thuốc bằng máy quang phổ cầm tay và ứng dụng điện thoại. Thuật toán của RxAll sẽ đọc dãi quang phổ khi viên thuốc được đặt trên máy quang phổ. Bằng cách so sánh dữ liệu trên mạng của RxAll, máy sẽ nhận diện thuốc, đánh giá chất lượng thuốc và gửi kết quả về điện thoại chỉ trong 30 giây. "Nếu viên thuốc có thành phần tá dược, các hoạt chất khác nhau hoặc tạp chất khác với dữ liệu đã ghi nhận, máy sẽ gửi cảnh báo" – Alonge giải thích.
RxALL sử dụng mức quang phổ cận hồng ngoại (NIRS) trên các bước song từ 750-1.500nm. Các phân tử này sẽ hấp thụ, phản xạ, khúc xạ ánh sáng theo một cách biểu thị cấu trúc phân tử. Công nghệ NIRS không đắt, được ứng dụng trong việc phát hiện nhiều chất trong thuốc viên và có hạn chế khi gặp chất có độ phản quang hay lệch quảng cáo.
Google của thế giới dược phẩm
Mặc dù NIRS đã từng được áp dụng trong ngành dược từ những năm 1950, thế nhưng việc áp dụng trí tuệ nhân tạo và các cảm ứng thì hoàn toàn mới. "Khi bắt đầu thực hiện trên nền tảng mới, RxAll đạt độ chính xác 88,7%. Khi đạt khoảng 200.000 lượt quét, độ chính xác lên đến 96,7%" – Alonge cho biết. Kết quả ghi nhận địa điểm bán và thời gian sản xuất không thể thay đổi. Người dùng với ứng dụng có thể xem bản đồ chỉ rõ ai đang bán thuốc kém chất lượng hoặc các loại thuốc dỏm đang xuất hiện ở thành phố nào.
"Chúng tôi đã tìm thấy thuốc sốt rét giả từ các nhà cung cấp ở Yangon, Myanmar và chúng tôi đã loại bỏ chúng ra khỏi thị trường" – Win Min Oo, người sáng lập chuỗi nhà thuốc nhượng quyền WeCare Pharmacy tại Yangon phát biểu. Ông cho biết chuỗi nhà thuốc đã sử dụng công nghệ RxAll từ tháng 11/2018 để bảo đảm thuốc an toàn trong toàn hệ thống. "Giải pháp này thay đổi cuộc chơi" – Win nhận định. Ông nói thêm rằng trước đây người dùng chưa có hệ thống đáng tin cậy và được công nhận để kiểm tra thuốc thật giả và cần phải mất một khoảng thời gian để gắn các cảm biến quang phổ vào điện thoại thông minh.
Riêng Alonge thì phát biểu: "Mục tiêu cuối cùng là thiết bị này sẽ sẵn có ở mọi nhà và chúng tôi trở thành Google của thế giới dược phẩm".
Tháng 3 vừa rồi, RxAll là người chiến thắng chung cuộc của giải Hello Tomorrow Global Chalenge tại Paris, Pháp. Thiết bị phát hiện thuốc giả cũng giành giải trong hạng mục thiết bị y tế kỹ thuật số.
Phan Huấn – Ricky Hồ
